WILDEMAN

De wildeman en de wildevrouw die we ergens tijdens de vijftiende eeuw zien verschijnen op het stadswapen van Antwerpen, werden op dat moment beschouwd als de oorspronkelijke bewoners van het gebied dat later een stad zou worden. In zekere zin …

De wildeman en de wildevrouw die we ergens tijdens de vijftiende eeuw zien verschijnen op het stadswapen van Antwerpen, werden op dat moment beschouwd als de oorspronkelijke bewoners van het gebied dat later een stad zou worden. In zekere zin zijn ze dus vergelijkbaar met Adam en Eva en zeggen ze iets over de mens in zijn oorspronkelijke, mythische toestand.


“Het wapen der stad Antwerpen volgens een glasraam van het einde der XVde eeuw, voortkomende van een oud openbaar gebouw” 

Anon., Het wapen der stad Antwerpen volgens een glasraam van het einde der XVde eeuw, s.d..
Tekening naar glasraam, [geen afmetingen]. Antwerpen, Verzameling Baron Leys, [geen inv.nr.]
Pieter Génard, Wapenboek der Antwerpsche gemeenteinstellingen sedert de vroegste tijden tot op onze dagen, (Antwerpen: De Backer, 1883), pl. X (beschrijving 61-62).
Publiek domein. [Volledige digitale facsimile], laatste toegang 9 november 2020, https://archive.org/details/wapenboekderantw00gena

☜☝︎Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞

De wildeman zelf duikt helemaal in het begin van het neergeschreven woord op. In het Gilgamesj-epos, een Mesopotamisch heldendicht op kleitabletten van 2100 jaar voor Christus, is er sprake van een zekere Enkidoe, een wildeman waar koning Gilgamesj mee vecht en vervolgens vriendschap mee sluit. Heel het epos staat in het teken van de verwantschap tussen die twee figuren. Samen verslaan ze Humbaba, de demon die het cederwoud beschermt. De goden zijn altijd uit op evenwicht en zorgen ervoor dat Enkidoe aan een ziekte bezwijkt. De dood, de onsterfelijkheid en de onderwereld zijn belangrijke elementen in dit verhaal. Na het overlijden van Enkidoe krijgt Gilgamesj immers schrik om te sterven. Veel van de dichtregels gaan over het mysterie van het leven en de onherroepelijke dood. 


Enkidoe en Gilgamesj verslaan de cederwoud halfgod Humbaba

Anon., Two Heroes, detail: [s.n.], (950-875 v.Chr.).
Neo-Hettitisch bas-reliëf buitenmuur tempelpaleis Koning Kapara, [geen afmetingen], [afkomstig uit Tell Halaf, oud Guzana].
Mount Vernon-Belvedere, Baltimore, The Walters Art Museum, inv. 2118.
Foto [s.n.], publiek domein. Laatste toegang 9 november 2020,
https://en.wikipedia.org/wiki/Enkidu#/media/File:Syrian_-_Relief_with_Two_Heroes_-_Walters_2118.jpg



☜☝︎Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞

Wat opvalt is dat de figuur van deze wildeman aan de oppervlakte komt in een stedelijke cultuur, specifiek tijdens de derde dynastie van Ur waarbij stadstaten onderworpen werden aan een centraal gezag. De relatie tussen stad en natuur zat dus al in dit eerste verhaal van de wildeman. Enkidoe zou gemaakt zijn uit klei en water door de creatiegodin Aroeroe die dit deed om de arrogantie van Gilgamesj in evenwicht te brengen. Door zijn vriendschap met Enkidoe en zijn gedwongen afscheid van zijn geliefde makker leert Gilgamesj het verdriet kennen en verwerft daardoor inzicht over wat het betekent een mens te zijn.






☜☝︎Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞

Enkidoe

Anon., Enkidu, Gilgamesh’s friend, detail: [s.n.], (2027-1763 v.Chr.).
Terracotta wandpaneel, [geen afmetingen], [uit Ur]. Bagdad, The Iraq Museum, [geen inv.nr.].
Foto Osama Shukir Muhammed Amin FRCP(Glasg), CC BY-SA 4.0. Laatste toegang 9 november 2020, https://en.wikipedia.org/wiki/Enkidu#/media/File:Enkidu,_
Gilgamesh’s_friend._From_Ur,_Iraq,_2027-1763_BCE._Iraq_Museum.jpg

Vanuit die complexe tegenstelling tussen stad en natuur zijn er verschillende lijnen te trekken naar Westerse mythologie. Denk maar aan de god Dionysos in de Griekse verbeelding die in de Bakhai van Euripides chaos brengt in het geordende stadsleven. Deze biseksuele figuur lokt mannen en vrouwen weg van de stad om deel te nemen aan geritualiseerde orgiën in de vrije natuur. Klimop is de plant bij uitstek die met deze halfgod wordt geassocieerd en dat ziet ge ook bij de wildeman opduiken. Euripides geeft aan dat een geordende stadsstaat niet voldoende is voor de menselijke ziel. Wie de chaos volledig tracht uit te bannen of verdringen, krijgt als machthebber het deksel op de neus. Wanneer koning Pentheus de cultleider Dionysos tracht op te sluiten, stelt hij tot zijn verbijstering vast dat geen enkel traliewerk of cel vat heeft op hem. Het negeren van ontsporingen, wilde seksualiteit en de lokroep van de natuur wordt door de halfgod vreselijk afgestraft.


Dionysos,…

Anon., Dionysos, detail: [s.n.], (2de eeuw v.Chr.). Mozaïekvloer van een Romeinse villa, [geen afmetingen], [afkomstig uit Korinthe].
Korinthe, Archaeological Museum of Ancient Corinth, inv. nr. A 609.
Foto Mark Cartwright, CC BY-NC-SA. Laatste toegang 9 november 2020, http://www.thenegativepsychologist.com/wp-content/uploads/2013/02/Dionysus.2.jpg





☜☝︎Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞


zijn klimop…

Anon., Masker van Dionysos Tauros, detail: Masque de Dionysos Tauros/Grand masque de Bacchante, 2de helft 2de eeuw n.Chr..
Brons, 18 x 22,5 x 7,5 cm, [afkomstig uit Rome].
Parijs, Petit Palais, musée des Beaux-arts, inv. nr. ADUT69. 
Foto Bibi Saint-Pol, publiek domein. Laatste toegang 9 november 2020, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:
Dionysos_Tauros_Petit_Palais_ADUT00069.jpg


zijn volgelingen,…

Omgeving van Antimenes, Dionysos en zijn ‘thiasus’ [congregatie van volgelingen], detail: Dionysos et son thiase / Départ du guerrier, (530 v.Chr.-510 v.Chr.).
Vaasbeschildering, detail van de opperste band van een Attische zwartfigurige wijnkoeler, 36,20 x 40,50 cm, [afkomstig uit Athene].
Parijs, Louvre, inv. nr. 6030. 
Foto Marie-Lan Nguyen, Wikimedia Commons CC-BY 2.5. Laatste toegang 9 november 2020, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/73/Dionysos_thiasos_Louvre_MNE938.jpg


Geen Keltische mythologie zonder wildeman. Cernunnos, de god van wouden en dieren én van de onderwereld, zien we gedeeltelijk geïncarneerd in de ‘homo silvestris’, de ‘man van het woud’. Een van de alleroudste verhalen over Merlijn, of Myrrdin Wylt in dit geval, stamt allicht uit een orale Schotse traditie die door barden uit Wales werd uitgeschreven en bewerkt. Myrrdin neemt deel aan een bloederige veldslag en geraakt hierdoor zo ontregeld dat hij als een wildeman in het woud begint te leven, ver weg van alle beschaving. In onder meer ‘Lestoire de Merlin’ uit de 13de eeuw wordt verteld hoe een maagd verdwaalt in het woud van Brocéliande, daar onder een boom in slaap vat en vervolgens door een wildeman wordt verkracht en negen maanden later bevalt van een kind dat men Merlijn zal noemen.
In Engeland en Wales verschijnt bij het begin van de lente nog steeds de Green Man op die met dans, muziek en stoeten wordt geëerd en waarmee men de vruchtbaarheid viert. Wist u trouwens dat de kleur groen tijdens de middeleeuwen vaak werd gebruikt om de dood aan te duiden? 


Cernunnos

Anon., Autel de Jupiter Ceraunus, [s.d.]. Tekening naar een Frans-Romeins bas-reliëf, onderdeel van de ‘Pilaar van de schippers’ (Pilier des nautes) [in 1711 gevonden in de fundamenten van het koor van de Notre Dame]
Musée de Cluny, Parijs, [geen afmetingen], [geen inv.nr.].
Paul Lacroix, Les Arts au Moyen Age et à l’Ëpoque de la Renaissance, 4de uitg. (Parijs: Librairie de Firmin Didot Frères, 1873), 353.

Publiek domein.





☜☝︎Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞










Green Man

Villard de Honnecourt, [Groene Man], detail: Album de dessins et croquis, [1175-1240]. Schets op perkament, 232 × 152 mm.
Parijs, Bibliothèque Nationale, MS. 19093 (Collection Française).
Publiek domein. [Volledige digitale facsimile], laatste toegang 9 november 2020, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b10509
412z.r=villard%20de%20honnecourt


Merlijn (rechtsboven in de boom)

Fauvel Meester, [Merlin belooft rijkdom aan een muilezeldrijver], [1327].
Boekverluchting op perkament, [geen afmetingen].
Gautier de Coinci, Miracles de Nostre Dame/Vie des pères [Levens van woestijnvaders, met geïnsereerde Mariamirakelen], (Parijs, [1327]).

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 71A 24, f. 147 v.
Publiek domein.

Ook de beer en de mythologie rond dit dier is belangrijk voor het wildemanverhaal. Voor de leeuw de koning van het dierenrijk werd, was de beer dat. De fascinatie voor dit dier stamt gedeeltelijk uit de gedachte dat er menselijke karaktertrekken in het dier te vinden zijn. Zijn blik, zijn intelligentie en het feit dat hij op zijn achterste poten kon lopen golden daarvoor als bewijzen. In verschillende mythologieën treffen we berengodinnen aan of verhalen waarin een beer een belangrijk rol speelt met menselijke kwaliteiten.
In het laatmiddeleeuwse avonturenroman Valentijn en Oursson wordt verteld hoe tweelingbroers van elkaar gescheiden worden. Belissant, de zuster van de Franse koning Pepijn, wordt door allerlei omstandigheden verplicht om in zwangere toestand op de vlucht te slaan. In een bos in de buurt van Lyon bevalt ze van een tweeling. Oursson – in wiens naam ‘ursus’ zit, het Latijns woord voor beer – wordt geroofd door een berin en groeit op als een wildeman. Uiteraard zal zijn pad opnieuw kruisen met zijn tweelingbroer Valentijn die aan het hof opgroeit.
We zien uiteraard opvallende overeenkomsten met het oeroude Gilgamesj-epos waar de relatie tussen beschaving en natuur op scherp wordt gezet en twee zeer verschillende figuren in feite de beide kanten van het menselijk bestaan symboliseren.


Gevecht tussen Valentijn en Oursson, met zijn berenfamilie op de achtergrond

Anon., [Gevecht tussen Valentijn en Oursson] detail: Anon., L’histoire des deux nobles et vaillants chevaliers Valentin et Orson, enfans de l’Empereur de Grece et Neveux du tres-chrestien et redoute Roy de France Pepin. Contenant les gestes et proësses merveilleuses d’iceux contes les Sarrazins (Parijs: Nicolas et Pierre Bonfons, [1572-1608]), titelpagina. 
Parijs, Bibliothèque nationale de France, département Réserve des livres rares, RES-Y2-607.
Publiek domein.
[Volledige digitale facsimile], laatste toegang 9 november 2020,  https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b86001086














☜☝︎Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞




Antwerpse druk, begin 17de eeuw

Anon., [Gevecht tussen Valentijn en Oursson] detail: Anon., Een schoone historie vande twee ghebroeders, den vromen ridder Valenteyn ende Oursson, den wildeman; sonen van Alexander keyser van Constantinopelen, ende neve van Pepinus, coninck van Vranckrijk. Van nieuws oversien, ghesuyvert ende in vele plaetsen verbetert (Antwerpen: Hieronymus Verdussen,[s.d.]), 28 en titelpagina.
Cambridge, Massachusetts, Harvard University, Houghton Library, GEN 27283.48.4*.
Publiek domein.
[Volledige digitale facsimile], laatste toegang 9 november 2020,  https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:17884833$3i

Tijdens de middeleeuwen hadden zowel wildeman als wildevrouw geen al te beste reputatie. Ze werden beschouwd als halve beesten, vuil en dreigend, die ten allen tijde dienen te worden vermeden. Maar ergens tijdens de vijftiende eeuw treedt er een kentering op. Meer en meer wordt de mythische wildeman beschouwd als een toonbeeld van de oorspronkelijke toestand van de mens, zelfs als voorbeeld voor een stedelijke samenleving die zich allicht vervreemd begon te voelen van de natuur. Het is tijdens die eeuw dat we de wildeman overal in de Lage Landen zien opduiken, op schilden of als deel van trap- en deurornamenten.


Wildeman

Anon., Wildeman, (1401-1500). Messing beeld, gegoten, [waarschijnlijk fragment van gotische kroonluchter], 19 cm.
Antwerpen, Museum Vleeshuis, inv. nr. 1961
Foto KIK-IRPA, Brussels (Belgium), cliché B199375.

Laatste toegang 13 november 2020, http://balat.kikirpa.be/photo.php?path=B199375&objnr=144897&nr=6

“Het ijzersmeedwerk dat uit vier stijlen bestaat, uitlopend in pinakels en onderling verbonden door verstrengelde plantenranken, heeft als topstuk de bronzenfiguur van Brabo gekleed in Romeinse wapenrusting. Op de geleding van de stijlen, afwisselend een ‘wildevrouw’ en een ‘wildeman’ in dierenhuid. ” 
Jo Braeken, Quinten Matsijsput. Inventaris Onroerend Erfgoed Vlaanderen
Laatste toegang 13 november 2020, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/83723


Quinten Metsijs, Putkevie, 1490. Bouwwerk (put), gesmeed, Antwerpen [Handschoenmarkt], Erfgoedobject, 83723 [Foto dateert vermoedelijk van voor 1900]
Foto Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, KIK-IRPA, Brussels (Belgium), cliché A124334.

Laatste toegang 13 november 2020, http://balat.kikirpa.be/photo.php?path=A124334&objnr=115898&nr=1

☜☝︎Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞


Wildevrouw

Anon., Wildevrouw, (1501-1510). Ijzer beeld, gesmeed, 36 cm. 
Antwerpen, Museum Vleeshuis, inv. nr. 2280.1*3
Foto KIK-IRPA, Brussels (Belgium), cliché B185898.

Laatste toegang 13 november 2020, http://balat.kikirpa.be/photo.php?path=B185898&objnr=144883&nr=1

Door het werk van de schilder Pieter Bruegel weten we dat er in de stad een wildemansspel werd opgevoerd tijdens de lenteperiode. Op zijn schilderij ‘De strijd tussen Vasten en Vastenavond’ uit 1559 en dat nu in het Kunsthistorisches Museum te Wenen te bewonderen valt zien we links bovenaan aan een herberg de wildeman met zijn knots omgeven door drie figuren. In een prent uit 1566 die vaak de ‘Maskerade van Oursson en Valentijn’ wordt genoemd zien we dezelfde figuren in detail. Een gemaskerde man met een berenpak aan wordt omgeven door drie verklede spelers. Een speelt de koning die de wildeman met de wereld en alle materiële rijkdom en macht tracht te verleiden. Een andere man heeft zich als bevallige maagd gekleed en biedt de wildeman een ring aan. Tenslotte staat er iemand bij die met kruisboog een jager verbeeldt. Achter hen zien we een herberg waar hun kompanen geld ophalen bij herberggasten die duidelijk zo snel mogelijk van het spektakel af willen. De wildeman op de prent brengt de chaos van de lente, wat moet worden afgekocht, waarna hij zal worden opgejaagd en ritueel gedood. 

☜☝︎Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞



Pieter Bruegel, De Strijd tussen Vasten en Vastenavond, 1559.

Pieter Bruegel, De Strijd tussen Vasten en Vastenavond, 1559. Olieverf paneel, 118×163,7 cm. 
Wenen, Kunsthistorisches Mus., inv.nr. GG_1016. 
Publiek domein. Laatste toegang 9 november 2020, https://nl.wikipedia.org/wiki/De_strijd_tussen_Vasten_en_Vastenavond#/media/Bestand:Der_Kampf_zwischen_Karneval_und_Fasten_(1559).jpg

Pieter Bruegel, De Wildeman of de maskerade van Valentijn en Oursson, 1566.

Anonymus, naar Pieter Bruegel, De Wildeman of de maskerade van Valentijn en Oursson, 1566. Houtsnede, 27,4 × 41,3 cm. 
New York, The Metropolitan Museum of Art, inv.nr. 26.72.45.
Publiek domein.
Laatste toegang 9 november 2020, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/338704?searchField=All&sortBy=Relevance&ft=bruegel&offset=20&rpp=20&pos=32 









☜Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞

In de roman WILDEVROUW laat ik dat ritueel plaats vinden tijdens Lichtmis, een christelijk feest dat op 2 februari wordt gevierd en dat ongetwijfeld terug gaat naar heidense tradities die de terugkeer van het prille licht vieren. In feite weten we niet wanneer dit spel juist werd opgevoerd. 1 februari is wel de dag van de Ierse heilige Brigida (niet te verwarren met de heilige Brigitta uit Zweden) en die zou terug gaan naar de heidense Brigit, de godin-moederbeer die als vroedvrouw optreedt van de natuur die tijdens de lente wordt herboren. 


Selectieve lijst van bronnen

Bartra, Robert. Wild Men in the Looking-Glass: The Mythic Origins of European Otherness. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1995.
Bernheimer, Richard. Wild Men in the Middle Ages: A Study in Art, Sentiment, and Demonology. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1952.
Husband, Timothy, Gloria Gilmore-House, Cloisters (Museum). The Wild Man: Medieval Myth and Symbolism. tent. cat., New York, Metropolitan Museum of Art.  New York: Metropolitan Museum of Art, 1980. [Volledige digitale facsimile], laatste toegang 9 november 2020, http://resources.metmuseum.org/resources/metpublications/pdf/

The_Wild_Man_Medieval_Myth_and_Symbolism.pdf
Kuiper, Willem. “Valentijn ende Oursson.” Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 28 (2010): 213-245.
O’Neill, Dennis. Passionate Holiness: Marginalized Christian Devotions for Distinctive Peoples. Bloomington, Indiana: Trafford Publishing, 2005.
Pastoureau, Michel. L’ours: Histoire d’un roi déchu. La Librairie du XXIe siècle. Parijs: Seuil, 2007.
Tinland, Franck. L’homme sauvage: Homo ferus et Homo sylvestris de l’animal à l’homme. Parijs: L’Harmattan, 2003. (Heruitg. Parijs: Payot, 1968).

Valentijn en Oursson: originele houtsnede

☜☝︎Klik op afbeeldingen om ze te vergroten☟☞

en gecensureerd in een Engelse uitgave


Valentijn en Oursson

De oudste bewaard gebleven druk van de Franse brontekst dateert uit 1489.
Anon. Valentin et Orson. Lyon: Jacques Maillet, 1489. 
Parijs, Bibliothèque nationale de France, Livres rares (Rés. Y2. 82). [Volledige digitale facsimile], laatste toegang 9 november 2020, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k8713143m/f1.item
Online vind je verschillende drukken van de Nederlandstalige versie.
Bijvoorbeeld de oudste bewaard gebleven Nederlandstalige druk, die dateert uit 1657.
Anon. Valentijn ende Oursson. Amsterdam: Jan Jacobsz. Bouman, 1657.
Sint-Petersburg, Russische Staatsbibliotheek, SSSPL: 6.10.3.3.
[Volledige digitale facsimile], laatste toegang 9 november 2020,  https://vivaldi.nlr.ru/bx000018369/view/?#page=1 
In 1624 werd door Maximiliaen van Eynnatten een gecensureerde, gekuiste versie gemaakt, bewaard gebleven in een niet gedateerde herdruk van een nazaat van Hieronymus Verdussen, drukker te Antwerpen
Anon. Een schoone historie vande twee ghebroeders, den vromen ridder Valenteyn ende Oursson, den wildeman; sonen van Alexander keyser van Constantinopelen, ende neve van Pepinus, coninck van Vranckrijk. Van nieuws oversien, ghesuyvert ende in vele plaetsen verbetert. Antwerpen: Hieronymus Verdussen,[s.d.]. 
Cambridge, Massachusetts, Harvard University, Houghton Library, GEN 27283.48.4*.
[Volledige digitale facsimile], laatste toegang 9 november 2020,  https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:17884833$3i

Veel werk om de tekst weer leesbaar te maken en onder de belangstelling te brengen gebeurde door Willem Kuiper.
Zo stelde hij een cumulatieve kritische synoptische editie samen
Laatste toegang 9 november 2020, http://cf.hum.uva.nl/dsp/scriptamanent/bml/Valentijn_ende_Oursson/feuilleton_editie.pdf
en een kritische lees-editie van de druk van Jan Jacobszoon Bouman, Amsterdam 1657. 
Laatste toegang 9 november 2020, http://cf.hum.uva.nl/dsp/scriptamanent/bml/Valentijn_ende_Oursson/leeseditie.pdf
ook als gratis e-book te downloaden.
Laatste toegang 9 november 2020, http://cf.hum.uva.nl/dsp/scriptamanent/bml/Valentijn_ende_Oursson/Valentijn_ende_Oursson_epub_editie.zip
Een overzicht van Kuipers bijdragen vind je op de website van “Neerlandistiek, online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek.”
Laatste toegang 9 november 2020,
https://www.neerlandistiek.nl/tag/valentijn-ende-oursson/

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Trackbacks and Pingbacks